Alergie pokarmowe u dzieci: kiedy testy mają sens

Alergie pokarmowe u dzieci stanowią coraz poważniejszy problem zdrowotny, zarówno dla rodzin, jak i systemów opieki medycznej. Nieprawidłowe reakcje organizmu na składniki diety mogą prowadzić do dolegliwości od łagodnych wykwitów skórnych po zagrażającą życiu anafilaksję. Kluczowe znaczenie ma rozpoznanie rzeczywistej alergii oraz optymalna strategia diagnostyczna – w jakich sytuacjach warto wykonać specjalistyczne testy i jakie wyniki dają one w praktyce klinicznej? W niniejszym artykule opisujemy przyczyny, przebieg i metody oceny alergii pokarmowych u najmłodszych pacjentów.

Podłoże i mechanizmy reakcji alergicznych

Alergia pokarmowa to nieprawidłowa odpowiedź układu immunologicznego na białka zawarte w pokarmach. W jej patogenezie kluczowe role odgrywają:

  • Immunoglobuliny E (IgE) – biorą udział w natychmiastowej (typ I) reakcji nadwrażliwości.
  • Komórki tuczne – degranulują i uwalniają mediatory (histamina, leukotrieny), powodując objawy alergiczne.
  • Mechanizmy komórkowe (typy II, III i IV) – odgrywają rolę w przewlekłych i opóźnionych reakcjach.

U niemowląt i małych dzieci niedojrzały układ odpornościowy jest bardziej podatny na nieprawidłowe odpowiedzi. Częstość występowania alergii pokarmowych szacuje się na 6–8% populacji najmłodszych, a najczęstszymi alergenami są białka mleka krowiego, jajka, orzechów oraz soi.

Objawy kliniczne i znaczenie wczesnej obserwacji

Spektrum prezentowanych dolegliwości u dzieci jest szerokie. W zależności od mechanizmu może wystąpić:

  • Zmiany skórne – pokrzywka, wyprysk atopowy, zaczerwienienie.
  • Objawy ze strony przewodu pokarmowego – ból brzucha, biegunka, wymioty.
  • Reakcje oddechowe – kichanie, kaszel, świst krtaniowy, nawołujący oddech.
  • Objawy ogólne – zmniejszony apetyt, drażliwość, spadek masy ciała.
  • Zagrażające życiu stany – anafilaksja charakteryzująca się nagłym spadkiem ciśnienia i utratą przytomności.

Wcześne rozpoznanie pozwala zapobiec powikłaniom, w tym przewlekłemu uszkodzeniu błony śluzowej jelit, a także rozwojowi astmy i alergicznego nieżytu nosa w późniejszym okresie życia (tzw. marsz alergiczny).

Diagnostyka alergii pokarmowych – przegląd metod

Dokładna ocena w wywiadzie klinicznym stanowi fundament, ale często konieczne jest potwierdzenie lub wykluczenie alergii za pomocą badań dodatkowych. Do najczęściej stosowanych należą:

Skórne testy punktowe (SPT)

  • Oparte na bezbolesnym nakłuciu skóry i aplikacji wyciągu alergenu.
  • Szybki wynik – już po 15–20 minut pojawia się bąbel przy uczuleniu.
  • Duża czułość, ale możliwe wyniki fałszywie dodatnie przy suchej skórze czy przyjmowaniu leków przeciwhistaminowych.
  • Wskazane u dzieci z wyraźnymi objawami natychmiastowymi.

Badania serologiczne (sIgE)

  • Oznaczenie specyficznych IgE w surowicy krwi.
  • Przydatne u niemowląt i małych dzieci, zwłaszcza przy skórnych testach niejednoznacznych.
  • Wysoki poziom sIgE koreluje z ryzykiem silnej reakcji, ale nie diagnozuje tolerancji.

Prowokacja doustna

  • Uznawana za złoty standard w diagnostyce alergii pokarmowej.
  • Podawanie stopniowo rosnących dawek podejrzanego allergenu pod kontrolą lekarza.
  • Pozwala ocenić rzeczywistą tolerancję i ustalić bezpieczne dawki.
  • Wymagana jest gotowość zespołu ratunkowego na nagłe reakcje.

Kiedy testy mają sens?

Nie każde dziecko z wysypką czy bólami brzucha wymaga kompleksowej diagnostyki alergologicznej. Zaleca się wykonanie badań w przypadku:

  • Objawów natychmiastowych po spożyciu pokarmu (pokrzywka, obrzęk twarzy).
  • Nawracających i utrzymujących się zmian skórnych pomimo leczenia miejscowego i ogólnego.
  • Przewlekłego biegunki lub zaburzeń wchłaniania z towarzyszącym spadkiem masy ciała.
  • Dzieci z atopowym zapaleniem skóry, u których podejrzewa się alergię pokarmową jako czynnik zaostrzający.
  • Wywiadu rodzinnego obciążonego atopią.

Wątpliwe objawy, takie jak łagodne dolegliwości gastryczne bez innych cech alergii, wymagają ostrożności przy zlecaniu testów, aby uniknąć niepotrzebnej eliminacji istotnych składników diety.

Postępowanie terapeutyczne i dietetyczne

Główną strategią leczenia alergii pokarmowej jest eliminacja uczulającego pokarmu. Konieczne jest jednak zachowanie równowagi żywieniowej:

  • W przypadku uczulenia na mleko krowie – wprowadzenie diety zastępczej z preparatami hipoalergicznymi (hydrolizaty białek).
  • W alergii na jaja – konsultacja z dietetykiem i wprowadzenie innych źródeł białka (ryby, rośliny strączkowe według tolerancji).
  • Monitorowanie stanu odżywienia i ewentualna suplementacja witamin (D, B12) oraz wapnia.
  • Regularne próby prowokacji w warunkach kontrolowanych – umożliwiają ocenę nabytej tolerancji i zmniejszenie okresu niepotrzebnej diety eliminacyjnej.

W wybranych przypadkach, zwłaszcza przy potwierdzonej intensywnej reakcji IgE-zależnej, coraz częściej rozważa się immunoterapię podjęzykową lub podskórną. Wstępne badania nad modulacją mikrobioty jelitowej przy pomocy probiotyków sugerują korzyści w profilaktyce i leczeniu alergii pokarmowych, choć wymagają dalszych potwierdzeń klinicznych.